فاصله کهکشانی موزه‌های ایران تا جهان فناوری

موزه‌ها و پایگاه‌های میراث فرهنگی ایران از فناوری فاصله زیادی دارند. آنقدر که در موزه ارامنه تهران، که تنها پایلوت سیستم هوشمند نظارتی است و دسترسی مخترعان به داده‌ها از یک سال پیش مختل شده است.

مدیران میراثی مدعی‌اند که «ما در نوع خود بهترینیم» اما تکنولوژی‌های به‌کاررفته در موزه‌های ما به دوربین‌های مداربسته حفاظتی ختم می‌شود و حتی وبسایت‌های مهمترین موزه‌های کشور بسیار ساده و قدیمی است، مگر موارد انگشت‌شماری از مجموعه‌های خصوصی که از واقعیت افزوده برای ارائه تصاویر ۳۶۰ درجه و اطلاعات اولیه آثار استفاده کرده‌اند.

فناوری ابزار قدرتمندی برای مقابله با تخریب میراث فرهنگی است، به مستندسازی داشته‌ها کمک می‌کند و می‌تواند تجربه استفاده از فضاها و مدل‌های دیجیتالی و ارتباط نزدیک با آثار و محوطه‌ها را فراهم کند. استفاده خلاقانه از فناوری‌های نوین روی دیگری از کارکرد موزه‌ها و پایگاه‌های تاریخی را به مخاطبان نشان می‌دهد و از این راه می‌توان بازار موزه‌ها را رونق داد. از میان همه فناوری‌های نوین، ما در ایران ایده‌ها و برنامه‌هایی داریم که هنوز روی کاغذ مانده‌اند و پروژه‌هایی ناقص که تصمیم‌گیران رغبتی به سرمایه‌گذاری برای اجرای آن‌ها و توسعه‌شان ندارند.

دو سال پیش «سیستم یکپارچه هوشمندسازی موزه‌ها» در موزه مردم‌شناسی ارامنه در کلیسای اسقف اعظم آرداک مانوکیان تهران نصب شد؛ دستگاهی برای حفاظت از اشیای تاریخی و برطرف کردن نواقص موجود در نگهداری آثار تاریخی موزه‌های کشور، اختراع گروهی از مخترعان جوان ایرانی. اختراع آن‌ها در نخستین دوره مسابقات مخترعان جهان ویژه اعضای ایفیا در سوییس گواهینامه رسمی گرفت و در ششمین دوره نمایشگاه اختراعات ترکیه در سال ۲۰۲۱ برنده مدال طلا شد. در ایران هم توانستند مسئولان کشور را راضی کنند تا موزه ارامنه پایلوت اجرای طرح شود.

کاری که پروژه هوشمندسازی موزه‌ها انجام می‌دهد این است: تأمین امنیت اشیای داخل ویترین‌ها و مخازن موزه‌ها با اعلام شرایط نگهداری آن‌ها مثل رطوبت و دما. ویترین نسخه‌های خطی، چاپی، ظروف نقره و فلزی، تابلوهای نقاشی و مخزن موزه ارامنه مجهز به این سیستم شدند و کنترل آنلاین شرایط این بخش‌ها فراهم شد. اما حالا که دو سال از این پروژه گذشته، سالار بصیری، یکی از مخترعان موزه‌ای به «زومپی» می‌گوید: «پایلوت در حال کار است اما از یک سال پیش که اینترنت مختل شد، کنترل آنلاین سیستم از کار افتاده است. ما هزینه کردیم و بازخوردی که باید را نگرفتیم و حالا که اینترنت هم مشکل پیدا کرده، مجبوریم داده‌ها را به‌صورت آفلاین و حضوری کنترل کنیم.»

حرکت میراث فرهنگی به سمت فناوری کُند است. این میان ایکوم ایران (شورای بین‌المللی موزه‌ها) که سازمان غیردولتی تخصصی موزه‌ها است، قصد دارد یک کمیته فناوری تشکیل دهد و آیین‌نامه موزه‌های مجازی در دست تهیه معطل نظر وزارتخانه است.

سهم میراث فرهنگی ایران از جهان فناوری کم است. تا آنجا که به‌گفته‌ی علیرضا قلی‌نژاد، معاون پیشین فناوری و کاربردی‌سازی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ما حتی از ساده‌ترین بخش‌های فناوری استفاده نمی‌کنیم. او از فهرست بلند نداشته‌هایمان به «زومپی» می‌گوید: «باید دید مسئله موزه‌ها چیست که فناوری بخواهد آن را حل کند اما ما حتی از ساده‌ترین بخش هم استفاده نمی‌کنیم. مثلاً گاهی مسئله تعیین برنامه برای گردشگر است تا بتواند اطلاعات لازم را دریافت کند. حسن تکنولوژی این است که می‌تواند لایه‌های مختلف اطلاعاتی را به مخاطب هدف بدهد. اما ما امروز از این فناوری بهره‌مند نیستیم. ما اصلاً نمی‌دانیم به مخاطب کودک، سالمند، دانشمند، متخصص و آدم عادی در موزه‌ چه بگوییم.»

داده‌های امروز ما از اشیاء و آثار تاریخی هنوز به‌شکل سنتی ذخیره می‌شود و به همین دلیل منسجم و قابل دسترسی نیست. قلی‌نژاد از کارکرد هوشمندسازی در دسته‌بندی داده‌ها در لایه‌های مختلف می‌گوید: «حفاظت‌گران به سوابق حفاظت و اقدامات نیاز دارند ولی در حال حاضر همه داده‌های ما کاغذی است. فقط هوشمندسازی، امکان دسترسی به اطلاعات را فراهم می‌کند. وگرنه ما وقتی شیئی را می‌بینیم نمی‌دانیم که قبلاً کدام قسمت آن و با چه موادی مرمت شده است و جنس و مواد تشکیل‌دهنده‌اش چیست. این داده‌ها را نمی‌شود روی کاغذ ذخیره کرد و اگر بشود، دسترسی به آن سخت است. داده‌های ما پراکنده است. اگر بدون قصد شوآف (نمایش) از سیستم‌های گردآوری داده (Data gathering) استفاده شود، به همه این نیازها می‌شود پاسخ داد.»

ما از چه فناوری‌هایی در موزه‌ها و سایت‌های میراثی استفاده می‌کنیم و استفاده از تکنولوژی در این حوزه تا چه حد فراگیر است؟ این سؤال را باید از هادی میرزایی، سرپرست اداره کل موزه‌ها وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی پرسید.

او به «زومپی» می‌گوید: «الزاماً اینطور نیست که فکر کنیم همه موزه‌های جهان از آخرین تکنولوژی‌ها استفاده می‌کنند. استفاده از فناوری به اولویت موزه، نوع آن، کارکردش و طرح محتوایی موزه دارد. فهرست تکنولوژی‌هایی که الان استفاده می‌کنیم را می‌شود به‌طور جداگانه از هر موزه‌ای گرفت اما به‌طور خلاصه، ما جدیدترین فناوری برای کنترل رطوبت در مخازن را در اختیار داریم که در حال پیاده‌سازی اولین نمونه آن در ایران هستیم. متاورس هم موضوع جدیدی است که در بخشی از موضوعات استفاده می‌شود. شرکت‌های دانش‌بنیان سال‌ها است که در بخش فناوری فعال شده‌اند.»

از نگاه او پاسخ به این سؤال که نسبت به دنیا چه جایگاهی در فناوری در بخش میراثی داریم، نیاز به سنجش کارشناسی دارد: «باید دانست که فناوری فاکتور مهمی است که در موزه‌های جدید ما لحاظ می‌شود. فناوری در بازطراحی و ارتقای سطح تعاملی موزه‌ها، جزو رویکردهای جدی مدیران ما است. اما نگاه مقایسه‌ای غلط است. نمی‌شود همه موزه‌های دنیا شیءمحوری را کنار بگذارند و تعاملی شوند. موزه سینمای شانگهای کاملاً در حوزه تکنولوژی و طراحی متفاوت از موزه هنر شانگهای است. ما در حفاظت حرف برای گفتن داریم. ما بالاترین سطح حفاظت الکترونیک را در موزه‌ها داریم. امنیتی که در حوزه موزه‌ها داریم یکی از دلایلش استفاده از تکنولوژی و دانش روز است. در مطالعه و پژوهش جزو کشورهای نامبر وان (برتر) هستیم. در سطح دانش، آن عقب‌افتادگی دوره پهلوی دیگر وجود ندارد. اما آیا وضع امروز ما مطلوب است؟ اصلاً مطلوب نیست، هرچند مسیرمان رو به توسعه است.»

مدیران وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی فناوری را در اهداف خود مطرح می‌کنند اما پای اجرا می‌لنگد. همه این بی‌توجهی‌ها در حالی است که فناوری به زندگی ما گره خورده و کودکان امروزی دیگر از ایده‌های سنتی استقبال نخواهند کرد.